Gērdis. Jeszcze o nazwisku Derdziński

Ponieważ zarówno występowanie nazwiska Derdziński w źródłach (najwcześniej notuje się je w okolicach Augustowa), jak i genetyka linii męskiej mojego rodu Derdzińskich (zachodniobałtyckie R1a-YP350+) wskazują na nasze pochodzenie od Zachodnich Bałtów (Prusów, Jaćwingów), intryguje mnie ciągle etymologia naszego nazwiska. 

Nasze nazwisko w najstarszych źródłach występuje zamiennie z nazwiskiem Derda (Derda-Derdziński, z dodaniem do Derda końcówki "uszlachetniającej" -ski w XVII w.). Lingwista bałtyjski, Glabis Niktorius zwrócił mi uwagę, że Derda może pochodzić od form staropruskich, ponieważ w języku staropolskim Der- powinien przyjąć palatalizację jako -Dzier. Polakowi łatwiej byłoby wymówić Dzierdziński niż Derdziński (i zgadza się, bo często moje nazwisko zniekształca się w zapisach urzędowych: Dzierdziński, Berdziński, Dyrdziński; Der- jest mniej naturalne dla polszczyzny). W Słowniku etymologicznym Brücknera większość polskich słów na der- to pożyczki "małoruskie" czyli ukraińskie i białoruskie: dera (derka), dereń, derkacz, derewnia. Jedno słowo to pożyczka węgierska - deresz. I jedno pochodzi z tureckiego - derwisz. Z rodzimych polskich słów na der- u tego autora jest tylko derdać (wymiennie z dyrdać), o prędkim ruchu, podskoku' oraz derda wymiennie z dyrda - 'ten co szybko się rusza, podskakuje'. Brückner uważa to słowo za dźwiękonaśladowcze. Nazwiska Derda i Derdziński mogą oczywiście pochodzić od tego staropolskiego derdy, dyrdy.

Zdaniem Niktoriusa ta nienaturalność der- w polszczyźnie może świadczyć o późnym zapożyczeniu z języka obcego. Historia nosicieli nazwiska i ich genów wskazywać może na zapożyczenie z języków bałtyjskich (jaćwieskiego lub pruskiego).

Najlepszy kandydat to staropruskie Gerd- > pol. Derd-. I występujące w źródłach imię i przydomek pruski Gērdis. Oznacza Gērdis albo kogoś głośnego, mówcę, opowiadacza, albo kogoś sławnego, o kim się mówi. Związane jest to imię ze staropruskim czasownikiem gērdautun 'rzec, mówić, twierdzić'. Po litewsku gerdas to 'hałas'. Występuje nad Niemnem wieś Gerdžiūnai od imienia Gerdžiūnas (dawne Gierdziuny w powiecie szackim). W zapisach ruskich mamy Prusa/Jaćwinga Гердень czyli Gerden.

Możliwe zatem, że mój bałtyjski praszczur nazywał się Gērdis albo Gērdaws. Oba imiona są poświadczone w źródłach krzyżackich: Girdow (1398 ), Kammeramt Fischhausen, Samland, Gerdaw (1365), Kammeramt Nehmen, Gerdaw (1387), Kammeramt Kersiten, Johannes Gerdis (1379), Kreis Braunsberg, Girdaw (1362), Kammeramt Tolkemit.

Gērdis albo Gērdaws mógł przyjąć chrzest, otrzymać jakąś ziemię w środowisku spolszczonym, spolszczyć przydomek do nazwiska Derda, które w XVII w. przyjęło formę Derdziński. I w tym czasie moi Derdzińscy mogli zbiec na Podole i Ziemię Lwowską, gdzie zamieszkało wielu tzw. Mazurów. Od nich wywodziliby się moi Derdzińscy ze wsi pod Mościskami i Husakowem.

Dodam jeszcze, że ten Gērdis 'Sławny Gaduła' jest językowo spokrewniony z celtyckim bardem! Otóż balt. *gerd-/*gird- pochodzi od praindoeuropejskiego  dial. *gu̯erdh-/*gu̯r̥dh- , a od tego samego rdzenia pochodzi galijskie bardus 'bard'!

Derda na dawnej Jaćwieży

Gierdziuny, powiat Szaki

Gērdis u Trautmanna w Słowniku pruskich imion

 

Gērdis u Toporowa w Słowniku Pruskim