Wandalowie i ich germański język

Dodatkowa lektura:

• Leugaz czyli kim byli Lugiowie?
• *Hazdingōz
• Korneliusz Tacyt, Germania
• O siedzibach i wierzeniach Lygiów czyli Wandyliów
• *Silingaz > słow. Sьlęȝь ...i wszystko jasne 

Wandalski i alański wojownik w Afryce Północnej

Bez znajomości tej książki ani rusz!

Wandalowie to Wschodni Germanie, podobnie jak Goci i Burgundowie, Gepidzi i Burowie. Aż po kres swojej odysei w Afryce Północnej, gdzie założyli państwo rozbite wkrótce przez Bizancjum, ich elity posługiwały się językiem germańskim, bardzo podobnym do gockiego (pisze o tym Konstantyn VII Porfirogeneta w O zarządzaniu państwem: "Spośród nich najbardziej godnymi uwagi są Goci, Wizygoci, Gepidowie i Wandale, którzy różnią się od siebie jedynie nazwą, mówią jednym i tym samym językiem i wszyscy dzielą niewiarę Ariusza"). Częścią Wandalów byli Silingowie, Germanie śląscy, poprzednicy słowiańskich Ślężan (pozostałe po nich nazwy na Śląsku opisałem tutaj, a samą nazwę Silingów analizowałem tutaj). Nazwa Wandalów nie jest trudna do objaśnienia w języku pragermańskim - *Wandilaz wywodzi się od czasownika *wandōn 'zbłądzić w czasie wędrówki' (patrz angielskie to wander o tym samym znaczeniu). Nie należy mylić tej nazwy z germańskim *Weneþ, *Weneþaz, 'Słowianin', które pochodzi od nazwy tajemniczego indoeuropejskiego, przedsłowiańskiego ludu Venetus, l. mn. Veneti ("staroeuropejskiego" czyli prabałtosłowiańskiego albo praitalskiego, a w każdym razie graniczącego na swojej zachodniej rubieży z Pragermanami), którego nazwa zawiera prawdopodobnie praindoeuropejski rdzeń *u̯en- (1), *u̯enə- 'zabiegać, życzyć sobie, kochać, zwyciężyć' (to germańskie określenie w języku niemieckim przyjęło formę Wende, w angielskim Wend, a występuje też jako Winiþs w gockim, staroislandzkim, staroangielskim, starofryzyjskim, starosaksońskim i starowysokoniemieckim). Jakie jest podobieństwo między gockim Wandils 'Wandal' i Winiþs 'Słowianin'? Niewielkie. I brak wspólnej etymologii (to kamyczek do ogródka rodzimych turbosłowian, którzy w Wandalach dopatrują się Lechitów). Trzeba rzecz jasna dodać, że armie gockie i wandalskie składały się z wielu ludów i pod nazwą Gotów i Wandalów ukrywają się organizmy wieloetniczne (germańsko-słowiańsko-bałtyjsko-sarmackie itd.), stąd w materiale genetycznym Wizygotów czy Wandalów można też odnaleźć naszych słowiańskich krewnych.

Warto wiedzieć, że dwaj zwolennicy autochtonizmu, prof. J. Kostrzewski i prof. G. Labuda nigdy nie mieli wątpliwości, że Goci i Wandalowie byli Germanami, użytkownikami języków germańskich.Tutaj cytat z G. Labudy (Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny, Warszawa 1961z str. 166). Prof. Labuda, wielki znawca i propagator Słowiańszczyzny pisał np.

"(...) znane germańskie plemię Wandalów, zamieszkałe przed okresem wędrówek ludów na Śląsku".

Tak samo prof. J. Kostrzewski w Starożytnej Polsce. Bo osadnictwo germańskich Gotów nad Dolną Wisłą i potem na wschodzie, a Wandalów na Śląsku nie stoi w sprzeczności z poglądem, że równocześnie Prasłowianie żyli w dzisiejszej Środkowej i Wschodniej Polsce.

Cytat z książki G. Labudy, wybitnego polskiego historyka

 

Znamy zaledwie kilka zdań, kilka nazw, kilka imion z tego języka (omówione są tutaj). Ale nie mamy żadnych wątpliwości co do tożsamości etnicznej elit wandalskich (choć możemy przypuszczać, że Wandalowie w czasie swojej wędrówki wcielali do swoich drużyn ludzi o innej przynależności etnicznej, na przykład Słowian, Alanów itd.). Oto najdłuższe znane zdanie w języku Wandalów: 

eils… scapia matzia ia drincan!

Cytat pochodzi z epigramu De conviviis barbaris ze zbioru Anthologia Latina. Zdanie oznacza: "Bądźcie pozdrowieni... zróbmy coś, żeby jeść i pić!". W klasycznym gockim to samo zdanie brzmiałoby:

hails, skapjam matjan jah drigkan!

Kolejne wandalskie zdanie pochodzi z antyariańskiego rękopisu znanego jako Collatio Beati Augustini cum Pascentio ariano. Jest ono tłumaczeniem na wandalski greckiej formuły znanej i wam z Kościoła: Kyrie eleison! 'Panie, zmiłuj się'. Po wandalsku brzmi to:

Froia armes! 

I znowu gocki odpowiednik to zdanie znane z przekładów Wulfili:

Frauja armais 

Gocką formułę czytamy [froja armes].

Trulun

Z przekazów północnoafrykańskich mamy też ciekawy ślad skandynawskiego pochodzenia Wandalów i Gotów. Zantagonizowani Germanie wierzyli bowiem w... trolle! W wyniku Wędrówek Ludów Goci i Wandalowie znaleźli się w pewnym momencie razem na terenie Hiszpanii. Według greckich przekazów Wandalowie mieli na Półwyspie Iberyjskim nazywać swych odwiecznych gockich wrogów trouloun, czyt. [trulun]. Językoznawcy odnajdują w tym epitecie archaiczną formę nazwy troll. Generalnie nazwę tych mitycznych istot wywodzi się dziś od germańskiego *trula- lub *trulla- (ponieważ jest to słowo o niemożliwej do określenia etymologii indoeuropejskiej, uważa się, że owe *trulla- dostały się do wierzeń germańskich od przedindoeuropejskich mieszkańców Skandynawii. Niektórzy wręcz twierdzą, że to nazwa jakiegoś potężnego ludu, z którym zetknęli się Pragermanie - u nas olbrzym bierze się od Awarzyna, u dawnych Niemców hún 'olbrzym' brał swe miano od Hunów; być może i *trul(l)a- wziął swą nazwę od jakichś wrogich Pragermanom *Trul(l)ów).

Przyjrzyjmy się imionom znanych wandalskich królów. Wszystkie one mają jasną i bezdyskusyjną etymologię germańską (patrz: Moritz Schönfeld, Wörterbuch der altgermanischen personen- und völkernamen). Niektóre, jak Hilderic, mają też analogię u innych germańskich ludów, np. Franków.

Fredbal  czyli *Fredbalus

(rządził do 416 r.) to jedyny znany z imienia król Silingów, rządzący w Betyce (dziś część Hiszpanii, Andaluzja, której nazwę niektórzy historycy wywodzą od *Vandalusia). Jego imię rekonstruuje się (kolejne rekonstukcje za pracą: M. Schönfeld, Der altgermanischen Personen- und Völkernemen, 1911 - patrz tutaj) jako: *Fred(i)-baldus czyli 'pokojowy i odważny' albo *Fred(i)-balus 'pokojowy i wybitny' (drugi element być może występuje też w germańskim imieniu władcy Markomanów Ballomariusa).

Ciekawe są dla nas imiona królów wandalskich z dynastii Hasdingów (niektórzy historycy i lingwiści w germańskim określeniu Hasding, gockim Hazdiggōs [czyt. hasdingos], 'mąż z długimi kobiecymi włosami', dopatrują się źródłosłowu znanego z polskich kronik Chościska!). O Hasdingach pisałem tutaj.

 

Wisimar czyli *Wisimār

pierwszy król Hasdingów, wspominany przez Jordanesa. Rządził do 335 nad Cisą. Starł się z Ostrogotami nad Maruszą. Imię ma jasną etymologię germańską od *Wisi-mār czyli 'Szlachetny-Ogier'. Wisi to germańscy protoplaści Wizygotów, a określenie władcy germańskiego 'Ogierem' albo 'Koniem' to obyczaj wywodzący się z religii dawnych Germanów - inny znany przykład to Hengest i Horsa, czyli bracia Anglosascy, którzy podbili Brytanię (ich imiona znaczą 'Ogiera' i 'Konia').

 

Godigisel czyli *Gōdageislaz

(359–406), łac. Godigisclus, Godegeselus od germańskiego *Gōda-geislaz 'Dobra-Odrośl'. Takie samo imię nosił germański władca Burgundów, a końcówka -geislas wystepuje w niezliczonych imionach germańskich (Alagisil, Ansugisala, Arangiscl, Aregisil, Arnegiscl, Arnegysil, Audegisel, Austrighysel, Badegisel, Badegisil, Baudegisil, Beudegysel, Beregisil, Bertegisel, Bodegisil, Chardegysil, Charegysel, Charigisil, Domegisel, Domighisil, Droctigysil, Eberigisil, Ebregisil, Emmegisel, Fredegiscl, Frugiscl, Gisclamund, Gislaad, Gislahari, Godegisel, Godidiscl, Godigiscl, Godigisil, Gundegisil, Gundigisil, Gundiiscl, Hermegiscl, Hildigisal, Hildiscl, Ildiscl, Leudegisel, Radogisil, Sisiscl, Sunnegisil, Theudiscl, Theodiscl, Thiudigiscl, Uligisal, Wiligiscl, Vitigiscl, Witigiscl, Witiscl)

Gunderyk czyli *Gunþareikiz

(406–428), łac. Gundericus, Gunderith, od germ. *Gunþa-reikiz 'W wojnie potężny'.

 

Genzeryk czyli *Gaizareikiz

(428–477 –  łac. Gaisericus, Geisericus, Geiserith, Gesericus, Gizericus, Gisiricus, Ginsericus, Gensericus, Gensiricus (Schönfeld w Der altgermanischen Personen- und Völkernemen poświęca analizie tych źródeł kilka stron!). Genzeryk najechał Afrykę Północną w 429. Analiza form łacińskich skłania lingwistów do rekonstrukcji od germ. *Gaiza-reikiz 'Włócznią-potężny', co w gockim (i zapewne wandalskim) mogło mieć formę *Gaisareiks, czyt. [gesariks], a w starowysokoniemieckim miało formę Gêrîch. Imiona na -rik (od germańskiego *-reikiz 'potężny, bogaty, ang. powerful, rich') są bardzo popularne wśród dawnych Germanów - znamy przecież Fryderyka czy Henryka.

Huneryk czyli *Hūnireikiz

(477–484, syn Genzeryka), germ. *Hūn(i)-reikiz 'Niedźwiadek-potężny'.

Guntamund czyli *Gunþamundiz

(484–496, bratanek Genzeryka), łac. Gunthamundus, Gunthamund, Guntamundus, od germ. *gunþa-mundiz, czyli 'wojownika-ochrona' albo 'przed walką ochrona' od germańskich typowych elementów, które znajdujemy w licznych imionach: *gunþaz 'walka, wojownik' oraz *mundō i mundiz 'ręka, ochrona'.

Trasamund czyli *Þrasamundiz

(496–523), łac. Thrasamundus, Trasemundus, od germ. *Þrasa-mundiz 'przed kłótnią ochrona' goc. *Þrasamunds.

Hilderyk czyli *Hildjōreikiz

(523–530, syn Huneryka), klasyczne imię germańskie, znane też z dziejów Franków od germ. *hildjō-reikiz, 'w bitwie potężny', co w gockim przybrało formę *Hildireiks, czyt. [hildiriks]. Element *hildjō występuje w przelicznych germańskich imionach gockich, staroangielskich, starosaksońskich i starowysokoniemieckich.

 

Gelimer czyli *Gailamērjaz

(530–534, bratanek Trasamunda), imię podejrzewane przez słowianofilów o proweniencję słowiańską, bo zmyla ich końcówka -mer (rzekomo od słowiańskiego -mierz, -mir, jak w Kazimierz, Kazimir). A jednak jest to imię germańskie. W źródłach klasycznych zapisane jako Geilimer, Gelimer, Gelimirus, od germ. *Gaila-mērjaz 'wspaniały (luksusowy) i sławny', co dało gockie *Gailamērs.

Pragermańskie słowo *gaila-, *gailaz, niem '"geil", üppig, schön, übermütig, lustig, lüstern' ang.' luxurious, voluptious' ma swoje odpowieniki w gockim, staroangielskim, starosaksońskim i starowysokoniemieckim.

Pragermańskie *mērja-, *mērjaz, *mǣrja-, *mǣrjaz, czyli przymiotnik, w niem. 'hervorragend, bedeutend, berühmt, groß', w ang. 'excellent, famous' występuje w tak licznych typowo germańskich imionach postaci historycznych, że zdumiewa pojawający się u turbosłowian postulat, że ta końcówka świadczy o słowiańskości imienia (sic!). Oto przykłady imion germańskich z tą końcówką (lub z użyciem tej cząstki na początku imienia): Ballomarius, Chariomerus, Chlodomeris, Chlothomerus, Filimer, Fraomarius, Gacobomarus, Geilamir, Gibimer, Gudomarus, Gunthimer, Chnodomarius, Inguiomerus, Leudomarus, Marcomeres, Merobaudes?, Merogaisus, Meroveus, Miro, Ricimer, Sigimerus, Theudemer, Vadomarius, Vidmer, Vittamerus. Reichert w Lexikon der altgermanischen Namen podaje następujące imiona z tym elementem: Ademir, Argemir, Argemiro, Argimir, Ariamir, Arimeri, Audlmiro, Aveliemeris, Ballomeris, Catumer, Charimeris, Chariomer, Chlodomeris, Chnodomari, Damir?, Deomar, Ermemir, Erpamara?, Fersomer, Filimer, Filimir, Flameris, Flitomeris, Fraomar, Gaiobomar?, Galamari?, Geilamir, Gennomer, Gibimera, Gildomeris, Gilimir, Godomar, Gotomar?, Guldramir, Guldrimir, Gundemar?, Gunthimer, Hildimir, Hoamer, Ingomari?,; Son.: Ingomerus, Ingviomer, Leomeris, Leomeri, Leudomar, Mari, Marabad?, Marcomar, Marcomeres, Marileif, Marilingu, Maring, Marivad?, Marove, Maerila, Mero, Merobaudes, Merobaudi, Merofledis, Merofliðis, Merogais, Merovech, Merveif, Mirica, Miro, Prodomer, Ranimir, Retemer, Rignomeris, Riccimir, Richimeris, Richimir, Ricimer, Ricomer, Rigimer, Rignomeris, Salamir, Sandrimer, Segimer, Sigimer, Sigismeres, Sisimir, Suniemer, Teodemir, Theodomir, Theudomir, Theudemir, Theudomeres, Theudomeris, Thiudimer, Trasemir, Ucromir, Wadamiris, Wadamir, Wademir, Vadomari, WajemariR?, Valamer, Valdemar, Waldomeris, Valmar, Valvomeres, Wandemir, Viliermeres, Wazimar?, Widemaris, Vidimer, Willimer, Wimar?, Wimara?, Visimar?, Wistremir, Wistrimir, Vithimiris, Witimer, Vittamer, Wittimir.